Şanlıurfa Neolitik Çağ Araştırmaları Projesi kapsamında başta Göbeklitepe ve Karahantepe’de hafriyat çalışmaları devam ediyor. Hafriyatlar, 12 bin yıl evvelki insan hayat biçimlerini ortaya koyuyor. Her periyot tartışmalara da bahis olan Göbeklitepe ve Karahantepe ile ilgili hafriyat lideri Prof. Dr. Necmi Karul ile konuştuk.
Bu dönem hafriyat çalışmaları için nasıl bir planlama yaptınız?
Bildiğiniz üzere Göbeklitepe’deki birinci hafriyatlar 1995 yılında başladı ve 2021 yılında Taş Zirveler Projesi ile birlikte hem burada hem de Karahantepe üzere çağdaş yerlerde yeni kazılarla bölgenin neolitiği daha tarifli hale gelmeye başladı. Bu nedenle çalışmaları hem yerleşimlerin kendi özelinde hem de proje kapsamında planlıyoruz. Lakin Göbeklitepe’nin özel bir durumu var, uzun müddet kazılmış çok sayıda yapının açığa çıkarıldığı ve ziyarete açık bir yer. Bu nedenle Göbeklitepe’de kazıların yanı sıra muhafaza ve konservasyon önceliklerimiz ortasında. 2024 yılında da geçen yıl olduğu üzere II. evreye ilişkin yapılarda sağlamlaştırma yaparak başladık ve dönemin geri kalan kısmında gibisi bir uygulamayı “C Yapısı”nda sürdüreceğiz. Ayrıyeten tekrar muhafaza çatısının altındaki A ve B yapılarındaki kazılara devam ediyoruz.
‘CİDDİYE ALINACAK TARAFI YOK’
Göbeklitepe’de artık hafriyat yapılmayacak haberleri gündemde, bu hususa açıklık getirir misiniz?
Bu haberler Amerikalı birinin, içine tıbbi bir eser reklamı yerleştirdiği bir görüntü ile başladı. Bir etraf de reklam kısmını görmeyip mevzuyu istediği yere çekip yaygınlaştırdı. Göbeklitepe üzerinden sansasyon oluşturma eğilimi bir hastalık halini almış durumda. Bunların kaynağına bakıldığında ortak noktanın ferdî ve çok sıradan ya da maddi beklenti olduğunu görürsünüz. Fakat buradaki toplum kolay maniple edilir kanısı çok küstahça. Ayrıyeten yurtdışından talimat ile hafriyatlar durduruldu diyebilmek de Türk akademisine, kurumlarına hakaret. Hasılı ciddiye alınacak hiçbir tarafı yok. Tekrar alandaki ağaçların kazıyı engellemek için dikildiği söylenmiş, arazi sahipleri, daha yüksek kamulaştırma bedeli almak için, biz diktik diyorlar esasen. Bununla ilgili muhafaza heyetinin aldığı mevcut bir karar var ve ağaçların taşınması uzun müddettir gündemde.
‘BÜYÜK DÖNÜŞÜMÜN COĞRAFYASI’
Taş Zirveler Projesi’nin kıymetinden bahseder misiniz?
Taş Doruklar Projesi, çokuluslu takımlar tarafından tıpkı bölgede ve eşzamanlı yürütülen çalışmalarla yerleşik hayatın başlangıcını ele alıyor. Yerleşiklik ve üretici ömrün başlangıcı bugünkü toplum sisteminin temellerinin atıldığı bir süreci söz eder ve bu nedenle şimdilik 10 alanda sürdürülen kazıların olduğu bu bölgeyi biz Büyük Dönüşümün Coğrafyası olarak isimlendiriyoruz. Ele aldığımız beşerler “son avcı birinci yerleşik toplumlar” ve bu dönüşümün izlerini en âlâ barındıran bir bölgedeyiz. Taş Doruklar bize Anadolu’nun insanlık tarihine yaptığı katkıyı, tarihöncesi çevreyi ve insanın 12 bin yıl evvel bilişsel dönüşümünün eşsiz delillerini sunuyor.
Geleceğe Miras Projesi kapsamında kültür ve turizm bakanı açıkladı, kazılar 12 ay sürecek. Bu hususta neler söylemek istersiniz?
Arkeolojik kazıların farklı evreleri vardır ve arazi çalışmaları bunun yalnızca bir kısmını oluşturur. Öbür bir tabir ile hafriyat yolu ile elde ettiğiniz bilgiyi bilgiye dönüştürmeniz için saha çalışmasından sonra da laboratuvar ve kıymetlendirme süreçleri devam eder ve bu yıl uzunluğu sürer. Bu müddetin nasıl bölüştürüleceği, arkeolojik alana, gruba, projenin amaç ve imkanlarına nazaran değişir. Örneğin bir yapının onarımına orta vermeden devam edebilirsiniz ya da bir buluntu kümesinin değerlendirmesi yıllar alabilir. Birtakım yerlerde de iş hacmi azdır ve çalışmalar kısa müddette tamamlanabilir. Hasebiyle biz bu isimlendirmeyi 12 ay boyunca yalnızca hafriyat yapılacak diye okuyamayız.
‘ORTAK BİR HAFIZANIN ÜRÜNÜ’
Buradaki ömür hakkında neler söylersiniz?
12 bin yıl kadar evvel bulunduğumuz bölgede bugünkü iklim şartları hâkim olmaya başlar ve bu besin kaynakları açısından büyük bir zenginlik sağlar. Buna koşut olarak insanların birebir yerde yıl uzunluğu yaşamaya başladığını görüyoruz. Artık insan hiç olmadığı kadar kalabalıklar halinde bir ortada yaşamaya başlamıştır. Sonuçta toplumsal olarak hayli karmaşık toplumlara dönüşürler ve etraflarıyla ilgileri değişir. Bu beşerler artık başta ceylan olmak üzere sürü halindeki hayvanları denetim altına alacakları düzenekler kurmuş ve olasılıkla bu evcilleştirmenin yolunu açmıştır. Yeniden başta arpa ve buğday olmak üzere tahılları ve yabani fiğ, burçak, mercimek ve bezelye cinslerinden oluşan baklagilleri giderek grup biçen toplumlara dönüşmüşlerdir. Hafriyatlarda gerek bu çeşitlerin dönüşümünü gerekse insanın müdahalesini, kısaca bu sürecin tüm basamaklarını takip edebiliyoruz. Bütün bunlara koşut olarak insanın dönüşümünü de izleyebiliyoruz. Ortak bir hafızanın eseri sayabileceğimiz hayvan ve insan kabartmalarından oluşan, dikilitaşlara işlenmiş figürler, heykeller, insanları bir ortaya getiren anıtsal toplanma yerleri vb. kalıntılar bize insanın teknolojik ve düşünsel olarak gelişimini, dönüşümünü anlatıyor. Açığa çıkardıklarımız bu sürecin ispatlarını oluşturuyor ve biz de buna şahitlik ediyor, sonuçları toplumla paylaşmaktan memnunluk duyuyoruz.
‘EN KAPSAMLI PROJE’
Taş Doruklar Projesi’nin tertip yapısı hakkında neler söyleyebilirsiniz?
Şanlıurfa Neolitik Çağ Araştırmaları Projesi-Taş Doruklar, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından ulusal ve memleketler arası nitelikte farklı kurum ve üniversitelerden grupların ortak çalışması olarak 2021 yılında başladı. Projedeki araştırmaların her biri bağımsız çalışmalar niteliğinde. Bu nedenle yönetimsel bir örgütlenme şeması yerine proje bazlı, organik bir yapılanma kelam konusu. Her bir araştırma, ülke genelinde yapılan öteki çalışmalar için geçerli olan yasa ve yönetmeliklere tabi. Tüm bu araştırmaları bir proje kapsamında bir ortaya getiren çerçeve ise ortak bilimsel emellerle belirlendi. Benim bu proje içindeki işlevim ise bu bağımsız bilimsel çalışmaların uyumunu sağlamaktan ibaret. Taş Doruklar Projesi’ni Cumhuriyet tarihinin baraj vb. bir mecburilik olmadan yalnızca bilimsel gayelerle bir ortaya gelinmiş en kapsamlı arkeoloji projesi olarak tanımlayabiliriz.