NTV Dış Haberler Editörü Meltem Uysal yazdı. Geçen yıl “plaka krizi” patlak verdi. Üzerine “seçim krizi” geldi. Avrupa’nın en genç ülkesi Kosova, bağımsızlığının 15. yılında dünyanın gündemine oturdu. Krizler yeni değil ancak giderek sıklaşıyor. Bölgesel çatışma ihtimali artıyor.
Aslında arka arda gelen krizler bir bütün. 15 yıldır çözülemeyen sıkıntıya işaret ediyor. Sorun, Kosova’nın egemenlik sorunu. Kosova’da büyük ölçüde Belgrad’a bağlılık gösteren 120 bin Sırp azınlık yaşıyor. Sırplar, Kosova devletini ve hükümetin otoritesini tanımıyor. Kosova 15 yıldır topraklarının tamamında egemenliğini sağlamak için çabalıyor.
ÜLKE KÜÇÜK, SORUN BÜYÜK
Yaklaşık 11 bin kilometrekarelik küçük bir ülke olan Kosova’da 1 milyon 800 bin kişi yaşıyor. Ülkenin yüzde 92’si Arnavut. Sırplar nüfusun yüzde 6’sını oluşturuyor. Geri kalanı Boşnaklar, Goralılar, Türkler ve Romanlar.
Sırp azınlığın yaklaşık yarısı, Sırbistan hududunda, ülkenin kuzeyindeki Mitroviça ve etrafında yaşıyor. Sırplar, Mitroviça, Leposaviç, Zveçan ve Zubin Potok’ta nüfusun çoğunluğunu oluşturuyor. Priştina’nın otoritesine en güçlü direniş bu dört yerleşim yerinde görülüyor. Kosova polisinin bölgeye her müdahalesi tansiyon yaratıyor, çatışma çıkıyor.
“Seçim krizi” ya da “plaka krizi”, Kosova’nın egemenliğiyle ilgili 15 yıldır süren çatışmanın yalnızca son halkasını oluşturuyor.
“Plaka krizi”yle başlayalım.
DEVLET DEĞİŞTİ PLAKALAR DEĞİŞMEDİ
Kosova’nın bağımsızlık ilanının üzerinden 15 yıl geçmesine karşın Kosovalı Sırplar hala Sırbistan plakaları kullanıyor. Geçen yıl hükümet, Kosova plakası kullanımını mecburî hale getirme kararı aldı. Değişim için mühlet tanıdı. Karar, Kosova’nın kuzeyinden büyük direnişle karşılandı.
Seçim krizinin temeli de aslında o günlerde atıldı. Kuzeydeki belediyelerin Sırp liderleri, bölgede vazife yapan yargıçlar ve polis teşkilatında misyonlu 600 kadar Sırp kökenli polis memuru plaka değişimini protesto etmek için Kasım’da istifa etti. Nisan’daki lokal seçim Kasım’da boşalan belediye başkanlıkları için yapıldı.
Sırp polis memurları istifa edince Kosova hükümeti bölgeye Arnavut polis memurları gönderdi. Bölgeden polislere ateş açıldığına dair haberler gelmeye başladı. Kasım’da istifa eden Sırp polis memurlarından biri Kosova polisine ataklardan sorumlu tutularak gözaltına alınınca kriz büyüdü.
10 Aralık’ta Kosovalı Sırplar kuzeyde yollara barikatlar kurdu. Kosova’dan Sırbistan’a giden yollar kapatıldı. Vakit zaman Sırplarla Kosova polisinin karşılıklı ateş açtığı olaylar yaşandı.
Çatışmanın eşiğine gelen bölgede tansiyonu düşürmek için Avrupa Birliği devreye girdi. Plaka değişimi için tanınan müddet uzatıldı. Yani kriz aslında çözülmedi, 2023 sonuna ertelendi. Emel, kapsamlı tahlil için vakit kazanmaktı.
SEÇİM VE BOYKOT…
Avrupa Birliği tahlil için bastırırken bu defa “seçim krizi” patlak verdi. Kosova hükümeti ülkenin kuzeyindeki dört belediye için Nisan’da lokal seçime gitti. Seçim, Sırpların çoğunlukta olduğu Mitroviça, Leposaviç, Zveçan ve Zubin Potok’un, Kasım’da istifa eden belediye liderlerinin yerine yenilerini seçmek için yapıldı.
Sırbistan Devlet Başkanı Aleksander Vuçiç, Kosovalı Sırplara boykot daveti yaptı. Bölgenin en büyük siyasi partisi “Sırp Listesi” de Kosovalı Sırplardan aday olmamalarını ve oy vermemelerini istedi. Siyasalların boykot daveti halkta karşılık buldu. Kosovalı Sırplar aday çıkarmadı. Seçime yalnızca Arnavut adaylar katıldı.
Saldırı telaşıyla okullara sandık kurulamadı. NATO Barış Gücü askerlerinin muhafazasında gezici sandıklarla seçim yapıldı. Dört yerleşim yerinde toplam 1567 kişi oy kullandı. İştirak oranı yüzde 4’ün altında kaldı. Belediyeler Arnavutlara geçti.
Ancak düşük iştirak oranı seçimin meşruiyetini tartışmalı hale getirdi. O denli ki dört belediyeden biri olan Zveçan’da Arnavut aday 100’ün biraz üzerinde oy aldı. 16 binden fazla Sırp ve yaklaşık 500 Arnavut’un yaşadığı yere Belediye Başkanı seçildi.
Asıl gürültü ise yeni belediye liderleri misyona başlarken koptu. Sırplar, liderlerin işbaşı yapmasını engellemek için sokağa çıktı. Liderler, belediye binalarına NATO Barış Gücü KFOR askerlerinin müdafaasında gitti. NATO askerleri, Arnavut Liderleri Sırp protestoculardan korumak için belediye binalarının etrafına etten duvar ördü.
Zveçan’da protestocular binaya girmek için barış gücü askerlerine saldırdı, çatışma çıktı. Molotof kokteyllerinin atıldığı olaylar sırasında, birden fazla İtalyan ve Macar 30’dan fazla NATO askeri ve 52 Sırp protestocu yaralandı.
KOSOVA BAĞIMSIZ AMA…
Kosovalı Sırpların Priştina’dan çok Belgrad’a bağlılık duyduğunu söyledik. Kuzeyde Sırpların çoğunlukta olduğu bölge Sırbistan’ın kesimi üzere yaşamaya devam ediyor. Mitroviça, Leposaviç, Zveçan ve Zubin Potok’ta Sırbistan bayrakları dalgalanıyor, Sırbistan para ünitesi kullanılıyor.
Bağımsızlığı “asla tanımayacağını ilan eden” Sırbistan da Kosova’yı hala kendi topraklarının kesimi olarak görüyor. Anayasasında Kosova’nın Sırbistan’ın ayrılmaz modülü olduğu yazıyor. Sırbistan, Kosovalı Sırplara hatırı sayılır mali ve siyasi dayanak sağlıyor. Eğitim, sıhhat üzere kamu hizmetlerini, büyük altyapı projelerini finanse ediyor. Belediye çalışanları, memurlar, öğretmenler, hekimler maaşını Belgrad’dan alıyor.
Kosovalı Sırplar, Sırbistan bütçesinden hisse alıyor, hem Kosova’nın hem Sırbistan’ın sıhhat sistemini kullanıyor. Fakat ne Belgrad’a ne Priştina’ya vergi ödüyor.
Sırp azınlık açısından yeni devlete büsbütün bağlanmanın siyasi olduğu kadar ekonomik sonuçları da var. Kosovalı Sırplar, Sırbistan’ın fiyatsız sıhhat hizmetlerinden yararlanma hakkını kaybedip Kosova’nın özel sıhhat sistemine mecbur kalmak istemiyor. Emekli maaşlarının düşmesinden de telaş ediyorlar. Ortalama emekli maaşı Sırbistan’da 270, Kosova’da 100 euro.
SADECE EGEMENLİK DEĞİL TANINMA SORUNU DA VAR
Kosova, ABD’nin takviyesiyle 17 Şubat 2008’de Sırbistan’dan tek taraflı bağımsızlığını ilan etti. Birlemiş Milletler üyesi 193 ülkeden 100’den fazlası yeni devleti tanıdı. Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere, AB’nin 27 üyesinden 22’si ve Türkiye bu ülkelerin başında geliyor. Kosova’yı tanıyan ülkelere son olarak İsrail de katıldı. Kosova, Dünya Bankası, IMF, Olimpiyat Komitesi, FİFA ve UEFA’ya üye oldu. Lakin Rusya ve Çin ve alışılmış Sırbistan Kosova’nın bağımsızlığını tanımıyor. Moskova ve Pekin’in tanımaması, Kosova’nın BM üyeliğini engelliyor.
PEKİ 15 YILLIK SORUN NEDEN GÜNDEMDE?
Amerika Birleşik Devletleri’nin Kosova’ya takviyesine karşı Sırbistan’ın ardında duran Rusya’nın geçen yıl Ukrayna’ya açtığı savaşın Balkanlar’a yansıyan sonuçları oldu. Kosova onlardan biri. Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısı Sırbistan’ın Kosova’ya saldırısı kaygılarını de beraberinde getirdi. Avrupa Birliği, Ukrayna Savaşı’nın başlamasıyla Avrupa’da bir öteki çatışma ihtimalini ortadan kaldırmak için Belgrad ve Priştina üzerindeki tahlil baskısını artırdı. Fakat ortada 10 yıldır ilerletilemeyen tahlil süreci var.
BİR ARPA UZUNLUĞU YOL…
Uluslararası Adalet Divanı 2010’da Kosova’nın bağımsızlık ilanının milletlerarası hukuka karşıt olmadığı istikametinde tavsiye kararı aldı. 2011’de Avrupa Birliği’nin arabululuğunda Kosova ile Sırbistan ortasında bağlantıları olağanlaştırma için müzakere süreci başlatıldı. Taraflar 2013’te Brüksel Anlaşması’na imza attı.
Kosova, Brüksel Anlaşması’yla Sırplara yarı ya da kısmi özerklik tanımayı kabul etti. Muahedeye nazaran Sırplar, ülkenin kuzeyinde özerk belediyeler kuracaktı. Bu belediyeler Kosova hukuk sistemine tabi olacak, Kosova polisi bölgedeki tek kolluk kuvveti olarak kalacaktı. Kosova Yüksek Mahkemesi muahedeyi kısmen anayasaya muhalif buldu. Belediyelerin özerkliği hayata geçirilemedi. Brüksel Anlaşması’nın üzerinden 10 yıl geçmesine karşın tahlil yolunda ilerleme kaydedilemedi.
TANINMA KARŞILIĞINDA ÖZERKLİK
ABD ve AB, bir yıl evvel taraflara 11 unsurluk olağanlaşma planı sundu. Plan, geçmiş mutabakatların hayata geçirilmeni öngörüyor. Bunlar ortasında Sırpların çoğunlukta olduğu 10 belediyenin bir dernek çatısı altında toplanması da var. Karşılığında Sırbistan, Kosova’nın Birleşmiş Milletler de dahil olmak üzere memleketler arası örgütlere üyeliğine karşı lobi faaliyeti yürütmeye son verecek. İki ülke, krizlerin tahlilini kolaylaştırmak için birbirlerinin başşehrinde temsilcilik açacak.
Kosova hükümeti, “Sırp Belediyeler Birliği”nin Belgrad tarafından denetim edilecek “paralel hükümet”, “devlet içinde devlet” ya da “mini devlet” yaratacağını savunuyor. Kosova’yı etnik sınırlar üzerinden fiilen böleceği gerekçesiyle karşı çıkıyor. Bosna-Hersek’teki Sırp Cumhuriyeti örnek gösteriliyor.
Kosova için kurumlarının faal biçimde çalıştığı ve toprakları üzerinde tam egemenliği olan bir devlet inşa etmek hayati kıymet taşıyor. Tam egemenlik olmadan öbür hiçbir hususta mutabakata yanaşmıyor. Sırbistan açısından Priştina’ya bu türlü bir egemenlik sağlamak Kosova’nın bağımsızlığını tanımak manasına geliyor. Sırplar Kosova’nın bağımsızlık ilanının yasadışı olduğunda ısrar ediyor.
AB ÜYELİK PERSPEKTİFİYLE SIKINTIYA TAHLİL ARIYOR
Plaka krizinin çabucak akabinde ABD ve AB taraflara, 11 unsurluk planı kabul etmeleri için baskı yapmaya başladı. Brüksel Mart’ta tarafların bağları olağanlaştırmak için anlaştığını duyurdu. Lakin Belgrad da Priştina da metin imzalamadı. Ülkenin kuzeyindeki dört belediye için düzenlenen mahallî seçim çabucak akabinde geldi. Kosova Batı’nın aksi istikamette davetlerine karşın seçime gitti. ABD ve AB artık seçimin yenilenmesi için bastırıyor.
Sırbistan 2012’de, Kosova 2022’de Avrupa Birliği’ne adaylık başvurusu yaptı. Her iki ülkenin de üyelik için önlerinde onyıllar var lakin Brüksel’in uzattığı havuç olarak orada duruyor. Sopa ise Avrupa kurumlarından dışlanmak.
Taraflar Avrupa ile entegrasyon perspektifi ile masada tutuluyor fakat ilerleme sağlanamıyor. Yalnızca Kosovalı Sırplar ortasında değil her iki ülkede de çok milliyetçiler güçlü. Hem Sırbistan hem Kosova parlamentosu husus gündeme geldiğinde sık sık arbedelere sahne oluyor. Mikro milliyetçiliklerin çatıştığı bir coğrafyada tahlil kolay görünmüyor.